Obsesif kompulsif bozukluk nedir? Takıntılı düşünceler nasıl geçer?
Obsesif kompulsif bozukluk (OKB) nedir?
Obsesif kompulsif bozukluk, kişinin kontrol edemediği, tekrarlayıcı düşünceler (obsesyonlar) ve bu düşüncelerin yarattığı kaygıyı azaltmak için yapılan zorlayıcı davranışlar (kompulsiyonlar) ikilisiyle karakterize kronik bir ruh sağlığı sorunudur. Dünya genelinde yetişkin nüfusun yaklaşık %2’sini etkiler ve tipik olarak ergenlikte ya da erken yetişkinlikte başlar. OKB, yalnızca “titizlik” ya da “düzen düşkünlüğü” ile sınırlı değildir; zaman alıcı ritüeller, sosyal-işlevsel kayıplar ve yoğun stresle seyreder.
OKB’nin temel bileşenleri
- Obsesyonlar: İstenmeyen, rahatsız edici, yineleyici düşünce, imge veya dürtüler (örn. mikrop kapma korkusu, birine zarar verme endişesi, dini-kimliğe dair küfürlü düşünceler).
- Kompulsiyonlar: Kaygıyı azaltmak veya “felaketi” önlemek için yapılan yineleyici eylemler (örn. defalarca el yıkama, sayma, kapıyı kontrol etme, simetrik dizme).
OKB belirtileri nelerdir?
Yaygın obsesyon temaları
- Temizlik–bulaşma: Mikroplar, toksinler, vücut sıvıları
- Şüphe–kontrol: Ocağı kapattım mı? Kapı kilitli mi?
- Zarar verme: Direksiyonu kırıp kazaya sebep olma korkusu
- Dinsel–ahlaki obsesyonlar: Günahkâr düşünceler, blasfemik imgeler
- Düzen–simetri: Nesnelerin “tam” ve “eşit” durması gerekliliği
Yaygın kompulsiyon örnekleri
- Tekrarlayıcı temizlik: Ellerini 20-30 dakika boyunca yıkamak
- Aşırı kontrol: Kapı kilidini 10 defa yoklamak
- Sayma–dokunma ritüelleri: Merdiven basamaklarını belirli sayıda çıkmak
- Zihinsel kompulsiyon: “Kötü” düşüncenin “antitezi”ni zihinden geçirmek
Obsesif kompulsif bozukluk neden olur?
OKB’nin tek bir sebebi yoktur; biyolojik, psikolojik ve çevresel faktörlerin bileşimi söz konusudur.
- Genetik yatkınlık: Birinci derece akrabasında OKB olanların riski 2-4 kat artar.
- Beyin kimyası: Serotonin, glutamat ve dopamin düzeylerindeki dengesizlikler.
- Beyin devreleri: Orbitofrontal korteks–striatum–talamus döngüsünde aşırı aktivite.
- Çocukluk travması: Taciz, ihmal veya ciddi hastalık öyküsü.
- Enfeksiyonlar: Çocuklukta geçirilen streptokok enfeksiyonları (PANDAS).
OKB tanısı nasıl konur?
Tanı, DSM-5 kriterlerine dayanır ve genellikle psikiyatrist tarafından kapsamlı görüşme ile konur. Obsesyon–kompulsiyonların günde bir saatten fazla zaman alması, belirgin sıkıntı yaratması veya işlevselliği bozması şarttır.
Takıntılı düşünceler nasıl geçer?
1. Maruziyet ve Tepki Önleme (ERP)
ERP, OKB için birinci basamak psikoterapidir. Danışan, kaygı yaratan duruma kademeli olarak maruz bırakılır ve kompulsiyon yapması engellenir. Beyin, korkulan sonucun gerçekleşmediğini öğrenerek obsesyon-kaygı döngüsünü zayıflatır.
2. Bilişsel yeniden yapılandırma
- Düşünceleri sorgulama: “Eğer kapıyı kilitlemediysem kesin hırsız girecek” inancını kanıtlarla test etme.
- Olasılık yerine olasılık + maliyet analizi: Hırsız girme olasılığı düşük, doğacak zarar sigorta ile telafi edilebilir.
3. İlaç tedavisi
| İlaç grubu | Örnek etken madde | Notlar |
|---|---|---|
| Yüksek doz SSRI | Fluoksetin, Sertralin, Essitalopram | Doz, majör depresyona göre %25-50 daha yüksektir. |
| Trisiklik | Klomipramin | İlk onaylı OKB ilacıdır ancak yan etkileri nedeniyle ikinci seçenek. |
| Augmentasyon | Aripiprazol, Risperidon | SSRI yanıtı yetersizse düşük doz antipsikotik eklenebilir. |
4. Yaşam tarzı stratejileri
- Düzenli aerobik egzersiz: Haftada en az 150 dakika tempolu yürüyüş.
- Uyku hijyeni: Yatmadan 1 saat önce ekransız dinlenme, 7-8 saat uyku.
- Mindfulness meditasyonu: Obsesyon geldiğinde yargısız farkındalık geliştirmek.
- Şeker ve kafein sınırlaması: Aşırı uyarılmayı azaltır.
- Dijital detoks: Sosyal medya tetikleyicilerini minimize etmek.
Evde uygulanabilecek öz-yardım teknikleri
- Geciktirme yöntemi: Kompulsiyonu 2 dakika erteleyin; kaygı zirveden düşüşe geçer.
- Küçük adımlar prensibi: “Ellerimi 30 saniyede yıkayacağım” hedefi koyup süre tutun.
- Düşünce günlüğü: Obsesyonu, tetikleyiciyi ve duygusal skoru (0-10) not alın.
- Görselleştirme: Kaygı balonunu zihninizde küçülterek uzaklaştırın.
- Sosyal destek: Destek grup toplantılarına veya çevrim içi forumlara katılın.
Sık sorulan sorular (SSS)
OKB tamamen geçer mi?
Erken tedavi ve düzenli ERP ile hastaların yaklaşık %60-80’inde belirgin iyileşme veya tam remisyon mümkündür. Ancak OKB kronik eğilimlidir; ataklar dönem dönem alevlenebilir.
İlaçsız tedavi mümkün mü?
Hafif şiddette OKB’de yalnızca ERP ve bilişsel terapi yeterli olabilir. Orta-ağır OKB’de ilaç + terapi kombinasyonu başarı şansını artırır.
Takıntılı düşünceler bastırılmalı mı?
Hayır. Bastırma, kısa vadede rahatlatıcı görünse de uzun vadede obsesyonun geri dönmesine ve daha güçlü hissedilmesine yol açar. Terapi, düşünceyi kabul edip tepki vermemeyi öğretir.
